Izaak ben Aron Prostic, część 1

Prościejów na Morawach[1] to niewielkie miasto (obecnie niecałe 50 tysięcy mieszkańców), które odegrało niepoślednią rolę w historii drukarstwa żydowskiego zarówno w Polsce jak i w Czechach. A to dlatego, że tutaj właśnie  w 1527 r. w drukarni Kašpara Aorga wydrukowano pierwszą książkę na Morawach. W tej miejscowości urodził się także Izaak ben Aron, znany pod nazwiskiem Prostic (z Prościejowa) – drukarz w Krakowie oraz w Prościejowie właśnie.

Prościejów (Prossnitz)

Gmina żydowska w Prościejowie założona została w drugiej połowie XV wieku przez żydowskich wygnańców z Ołomuńca i aż do połowy XIX wieku była drugą co do liczebności gminą na Morawach – liczniejsza była jedynie gmina w Mikulovie (Nikolsburgu) – pod koniec XVI wieku mieszkało w Prościejowie ok. 600 żydów. Rabinami miejscowej gminy byli m. in. rabin Menachem Krochmal, rabin Gerszon Aszkenazy, a pod koniec XVIII wieku dyrektorem miejscowej jesziwy był Chatam Sofer[2]. Miasto było silnym ośrodkiem przemysłu tekstylnego i odzieżowego, a znaczącą rolę w jego rozwoju odegrali miejscowi żydzi.

Izaak ben Aron

Izaak ben Aron Prostic urodził się w połowie lat dwudziestych XVI wieku. Jako nastoletni chłopiec został wysłany przez ojca[3] do Włoch, by nauczyć się sztuki drukarskiej. Terminował w kilku drukarniach włoskich, ostatecznie znalazł się w Wenecji, gdzie pracował dla Giorgia di Cavalli oraz Giovanniego Griffo. Tam poznał uznanego już wówczas korektora i redaktora tekstów hebrajskich Samuela ben Izaaka Böhma[4], pracującego wcześniej w oficynach drukarskich Cremony i Padwy. Gdy Giorgio di Cavalli zamykał swoją wenecką drukarnię, Prostic nabył jej wyposażenie i wraz z Böhmem przeniósł się w 1568 roku do Krakowa.

W Krakowie

Osiedlił się w mieście żydowskim na Kazimierzu i zwrócił się do króla Zygmunta Augusta o wystawienie przywileju na druk książek hebrajskich. 15 października 1568 roku król wydał przywilej dla Isaiae, filio Aronis Judaei Itali de Casmiria apud Cracovian, pozwalający mu drukować księgi hebrajskie, w tym Talmud przez okres lat pięćdziesięciu. Drukarnia rozpoczyna pracę dopiero latem następnego roku – 15 aw 5329 (29 lipca 1569) rozpoczęto skład pierwszej publikacji. Był to komentarz rabina Naftalego Herca ben Menachema z Lwowa do midraszu Chamesz megilot raba, jego druk ukończono już 29 aw, a więc dwa tygodnie później. A już 1 elul (14 sierpnia) rozpoczęto w oficynie Prostica prace nad kolejną książką tego samego autora, tym razem był to jego komentarz do tego samego midraszu do Pięcioksięgu. Jego druk ukończono 25 sierpnia (12 elul). Jak się wydaje były obie te książki po prostu dwoma częściami większego dzieła, przy czym część druga została wydana w pierwszej kolejności.

Cofnięcie przywileju

Następnie drukuje Prostic Hagadę pesachową Zewach pesach a zaraz potem Torat hachatat[5] rabina Mojżesza Isserlesa (Remu) – druk ukończono 25 cheszwan 5330 czyli 5 listopada 1569). Wcześniej jednak ze skargą do króla występują przedstawiciele kleru krakowskiego i profesorowie miejscowej Akademii (czyli w większości te same osoby). Skarżą się, iż Prostic wydaje dzieła obrażające religię chrześcijańską, których druku zakazał Sobór Trydencki, i proszą króla o cofnięcie przywileju drukarskiego dla Izaaka ben Arona. Król przychylił się do oskarżeń i dekretem z 2 listopada 1569 r. cofnął udzielony przeszło rok wcześniej przywilej. Egzekucja dekretu powierzona została Stanisławowi Myszkowskiemu, wojewodzie krakowskiemu i staroście w jednej osobie. Ten skonfiskował czcionki oraz gotowe książki i wydrukowane arkusze znalezione w drukarni, ale zdołano jeszcze ukończyć druk zarówno Torat hachatat jak i niewielką broszurę Salomona Molko Sefer hamefuar[6] (druk ukończono 21 kislew czyli 30 listopada). Na początku miesiąca tewet (początek grudnia) zostają jeszcze rozpoczęte prace nad drukiem Szulchan aruch wraz z glosami r. Mojżesza Isserlesa, ale prac nie zdołano dokończyć przed konfiskatą czcionek, która musiała jak się wydaje nastąpić właśnie w grudniu 1569.

Odzyskanie przywileju

Starania Prostica o odzyskanie utraconego przywileju i oczyszczenie się z zarzutów trwały ponad rok. Dopiero 15 listopada 1570 król ponownie udziela pozwolenia „Izaakowi Włochowi, Żydowi” na druk ksiąg hebrajskich, jednak tym razem z wyłączeniem Talmudu i innych dzieł szkodzących wierze chrześcijańskiej. Nakazuje też zwrot zajętych czcionek, nie wspomina nic jednak o skonfiskowanych książkach – możliwe że te odzyskał Prostic już wcześniej, gdy nie stwierdzono w nich zbyt wielkich „szkód”.

Izaak zabrał się ponownie do pracy, ale dopiero 4 lutego 1571 roku (9 adar 5331) zdołał ukończyć druk pierwszego tomu dzieła rozpoczętego przed konfiskatą czcionek, czyli Szulchan aruch. W tym samym roku wydaje Prostic jeszcze zbiór przepisów rytualnych pt. Haaguda Aleksandra Zuslina Hakohena z Frankfurtu (druk ukończono w erew Sukot, tj. 3 października) a do 1578 roku kolejnych kilkanaście tytułów opuszcza prasy krakowskiej drukarni. Zdobyła też w tym okresie oficyna Prostica dominującą pozycję na rynku książki żydowskiej w Polsce, pokonując przede wszystkim jakością drukowanych dzieł starszą i bardziej zasłużoną drukarnię Kalonimosa ben Mordechaja Jafe z Lublina.[7] Z pewnością tak szybkie zajęcie dominującej pozycji na polskim rynku wydawniczym ułatwiło krakowskiemu drukarzowi technologiczne doświadczenie nabyte w drukarniach włoskich, a w warstwie merytorycznej osoba Samuela ben Izaaka Böhma.

______________

[1] Prościejów (czes. Prostějov) – miasto w Czechach, na Morawach, w kraju ołomunieckim, położone w zachodniej części historycznej krainy Haná. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1141 . Więcej

[2] Menachem Mendel ben Awraham Krochmal (1600–1661), urodzony w Krakowie, uczeń r. Joela Sirkesa (Bacha), rabin w Mikulovie, autor zbioru responsów Cemach cedek.
Gerszon Aszkenazi (1618–1693), urodzony w Ulf, uczeń r. Joela Sirkesa, dajan krakowski, rabin w Prościejowie, Hanau, Mikulovie, Wiedniu i Metz. Autor zbioru responsów, komentarzy do Tory oraz do Szulchan aruch.
Chatam Sofer – właściwie Mojżesz Sofer (1762-1839). Urodzony we Frankfurcie nad Menem, jego pierwsza żona była córką prościejowskiego rabina. Rabin w Pressburgu (Bratysławie), gdzie założył słynną jesziwę, autorytet halachiczny, żarliwy oponent ruchu reformowanego i oświeceniowego.

[3] Bardzo ciekawą hipotezę na temat Arona z Prościejowa przedstawia Majer Bałaban w Zur Geschichte der hebraischen Druckerein in Polen. Przypuszcza mianowicie, że również ojciec Izaaka Prostica mieszkał w Krakowie, gdzie prowadził księgarnię, i w roku 1566 uzyskał od Zygmunta Augusta przywilej na handel importowanymi książkami żydowskimi.

[4] Chociaż Böhm był wymieniany w kolofonach książek jako magiha (korektor), jednak wiadomo, że zajmował się również wyborem i przygotowaniem manuskryptów do druku.

[5] Torat hacḥatat jest komentarzem do popularnego dzieła Izaaka ben Meira z Düren Szaarei Dura (Bramy Düren), na temat przepisów koszerności. Było to pierwsze wydanie tej książki (editio princeps). Warto pamiętać, że pierwsze wydanie Szaarei Dura miało miejsce również w Krakowie, w drukarni braci Haliczów w roku 1534.

[6] Salomon Molko (inna wersja jego nazwiska to Molcho), urodził się w rodzinie marranów w 1500 r. jako Diogo Pires, powrócił do Judaizmu i poświęcił się studiom kabalistycznym. Głosił rychłe nadejście Mesjasza. W 1532 r. udał się do Regensburga by apelować do cesarza Karola V o walkę z Turkami. Aresztowany i sądzony przez Inkwizycję został spalony na stosie w 1532 r.

[7] Prostic otrzymywał zamówienia na druk książek również z samego Lublina – synowie tamtejszego rabina Salomona Lurii zlecili druk jego książki Chochmat Szlomo Prosticowi właśnie, ze względu na „znakomity druk” krakowskiej oficyny.

 

Bibliografia

  • Krzysztof Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczypospolitej: z dziejów przekazu religijnego w judaizmie, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1998
  • Majer Bałaban, Drukarstwo żydowskie w Polsce w XVI wieku, w: Pamiętnik Zjazdu Naukowego im. J. Kochanowskiego, Kraków 1931



No comments:

Post a Comment