Szabtaj Bas – bibliograf i drukarz

Szabtaj ben Josef przyszedł na świat w Kaliszu w 1641 roku. Nie wiemy jak brzmiało jego rodowe nazwisko. Jego rodzice zginęli gdy Szabtaj miał zaledwie 14 lat. Osierocony Szabtaj udał się do Pragi, gdzie uczył się w jesziwie oraz śpiewał w chórze synagogi Staronowej (Altneushul). Chór ten (oczywiście wyłącznie męski) śpiewał podczas modlitw rozpoczynających Szabat (Kabalat Szabat). I właśnie stąd bierze się jego nazwisko – ponieważ śpiewał basem zaczęto go nazywać Basistą, Basem a po hebrajsku po prostu Śpiewakiem (Meszorer).

Nie wiadomo czy już w Pradze zetknął się z drukarstwem wiadomo jedynie, że w roku 1674 opuścił to miasto i udał się w kilkuletnią podróż. Najpierw na północ – do Głogowa, rodzinnego Kalisza, Krotoszyna, Leszna i Poznania, następnie na zachód – przez Wormację dotarł w 1679 roku do Amsterdamu. Miasto to było wówczas kwitnącym ośrodkiem żydowskiego drukarstwa i to właśnie prawdopodobnie tam Szabtaj Bas nauczył się tego rzemiosła.

Już w 1680 roku publikuje swoje dzieło – Siftej Jeszenim. Jest to historycznie pierwsza hebrajskojęzyczna bibliografia, zawierająca informacje o około 2 200 książkach, w tym 825 manuskryptach i prawie 150 judaikach nieżydowskich autorów. Książka posiada indeks tematyczny i imienny.

Szabtaj Bas podzielił całą znana mu literaturę żydowską na dwie duże grupy – Biblijną i post-Biblijną (Talmudyczną), a każdą z nich z kolei na dziesięć mniejszych kategorii. Pozycje bibliograficzne ułożone zostały alfabetycznie według tytułów, podano także nazwisko autora, miejsce i rok wydania (powstania), oraz zwięzły opis treści. Zdecydowaną większość opisanych książek autor znał z pierwszej ręki, informacje o pozostałych zaczerpnął z prac Buxtorfa i Bartolocciego.

Kilka lat później Szabtaj opuszcza Amsterdam (zakupując przedtem całkiem pokaźny zapas książek na sprzedaż) i udaje się na wschód, konkretnie do Brzegu Dolnego (Dyhernfurthu). Tam właśnie postanowił założyć własny dom wydawniczy, prawdopodobnie dostrzegając znaczny rynek zbytu na żydowskie książki w Polsce, która w tym czasie nie posiadała żadnej żydowskiej drukarni. Co więcej, jedyna taka drukarnia w całej Europie Środkowej działała w Pradze. Kupuje więc od właściciela miasta przywilej drukarski i w roku 1688 otwiera swoje przedsiębiorstwo. Wraz z Szabtajem Basem do Brzegu przybywają pracownicy jego drukarni – zecerzy, korektorzy, drukarze (razem 13 rodzin) i zakładają w mieście gminę żydowską (w 1689 nabywają działkę przeznaczoną na cmentarz).

Pierwsza książka, jaka wyszła spod pras drukarni w Dyhernfurth to komentarz do jednej z części Szulchan aruch r. Josefa Karo zatytułowany Bejt Szmuel rabina Szmuela ben Uri Shragi Phoebusa. Wydrukowano ją w sierpniu 1689 roku a wkrótce potem Bas wydał też komentarz do innej części Szulchan aruchMagen Avraham r. Abrahama Gombinera. W tym samym roku wydrukowano także w Brzegu co najmniej trzy inne książki. W kolejnych latach z drukarni Basa wyszło m.in. kompletne wydanie Talmudu Babilońskiego (do tego wydania po raz pierwszy dołączono glosy r. Jeszajahu Berlina do Masoret haSzas), Miszne Tora Rambama oraz Szulchan aruch oraz cztery wydania Chumaszu i Księgi Psalmów, siedem wydań Sidurów, cztery wydania Machzorów, oraz pięć wydań modlitw Selichot.

Książki drukowane w Brzegu przez Szabtaja Basa były skierowane do odbiorców w Rzeczypospolitej były zatem w większości autorstwa polskich rabinów. Poziom tych publikacji był dość wysoki (Bas starał się z całych sił naśladować amsterdamskich drukarzy – podówczas chyba najlepszych na świecie) a ceny niewygórowane, nic więc dziwnego, że cieszyły się sporą popularnością. Duże ich ilości sprzedawały się zwłaszcza na targach we Wrocławiu, gdzie jeździł sprzedawać je sam Szabtaj. Cały czas musiał się jednak Szabtaj zmagać z powtarzającymi się oskarżeniami wrocławskich jezuitów o druk „obrazoburczych i antychrześcijańskich” książek. Zapewne dlatego właśnie latem 1706 roku Szabtaja nie wpuszczono do Wrocławia na targ, musiał odtąd sprzedawać tam swe wydawnictwa przez pośredników. Kolejny cios spadł na niego dwa lata później, gdy spora część drukarni spłonęła w pożarze. W końcu, niemłody już Szabtaj Bas, przekazuje w 1711 roku przedsiębiorstwo w ręce swojego syna – Josefa.

Jednak jego emerytura wcale nie była spokojna. W 1712 roku jezuicki nauczyciel języka hebrajskiego na Uniwersytecie Praskim ojciec Franc Kolb wysuwa wobec obydwu Basów – ojca i syna, oskarżenie o wydrukowanie w 1705 r. antychrześcijańskiej w treści książki Szarej Cijon r. Natana Hannowera. Ta niewielka książka stanowiła zbiór mistycznych modlitw i ascetycznych medytacji, wydana została po raz pierwszy w Pradze w 1662 r. i od tego czasu była wielokrotnie wznawiana w związku z jej sporą popularnością. Mimo to Kolbowi udaje się doprowadzić do aresztowania obydwu Basów i konfiskaty ich książek. Po dziesięciu tygodniach w więzieniu zostają oni jednak oczyszczeni z zarzutów i uwolnieni.
Resztę życia poświęca Szabataj Bas na opracowanie nowej – poprawionej i rozszerzonej edycji swojej bibliografii Siftej Jeszenim. Umiera nie dokończywszy tego przedsięwzięcia w 1718 roku.

Drukarnia w Dyhernfurth działała jednak dalej, od 1717 r. kierowana najpierw przez Berela Natana z Krotoszyna, który ożenił się z wnuczka Szabtaja – Esterą, a po 1729 roku przez owdowiałą Esterę.

Siftej Jeszenim nie jest jedyną książką autorstwa Szabtaja Basa – jest on również autorem bardzo popularnego komentarza do komentarza Rasziego do Pięcioksięgu i Chamesz megilot zatytułowanego Siftej Chachamim (Amsterdam 1680). Nieprzypadkowo chyba tytuły obydwu książek zawierają słowo „Siftej” (שפתי), będące swoistą grą słów z imieniem ich autora – Szabtaj (שבתי). Różni je tylko jedna litera…
Jednak najbardziej osobliwą pozycją w jego dorobku jest bez wątpienia niewielka książeczka pt. Masechet derech erec. Napisana w jidysz zawiera opis XVII wiecznych dróg europejskich, odległości miedzy miastami, połączeń pocztowych między nimi, jak również monet będących w obiegu, miar i wag używanych w ówczesnej Europie.

Źródła:
http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2635-bass-shabbethai-b-joseph
http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0006_0_05511.html
http://seforim.blogspot.com/2006/07/r-shabbtai-bassist-first-hebrew.html


Bibliografia:
Herbert Cecil Zafren, Dyhernfurth and Shabtai Bass: a typographic profile, Ktav Publishing House, New York 1971

Krzysztof Migoń, Drukarstwo orientalne i hebrajskie na Śląsku w XVI-XVIII w., w: 500-lecie polskiego słowa drukowanego: Wrocław 1475 - 1975: streszczenia referatów przygotowanych na Sesję Naukową, Uniwersytet Wrocławski im. Bolesława Bieruta,Wrocław 1975

No comments:

Post a Comment